Tijdens de Tweede Wereldoorlog werd de Hollandsche Schouwburg in Amsterdam door de Duitse bezetter gebruikt als de plaats waar joden zich moesten melden. Vanaf hier werden tienduizenden vrouwen, mannen naar concentratie- en vernietigingskampen gedeporteerd. Nu is de Hollandsche Schouwburg een herdenkingsplek.
Ik bezocht de Hollandsche Schouwburg tijdens mijn indrukwekkende wandeling: het Westerborkpad. Ook bracht ik in juli 2020 aan het eind van mijn wandeling van etappe 0 van het Westerborkpad nog een keer een bezoek aan het museum. De Hollandsche Schouwburg is het eindpunt van etappe 0 en het begin van de eerste etappe van het Westerborkpad.
In 2024 was de verbouwing van de Hollandsche Schouwburg klaar. Ik bezocht de Hollandsche Schouwburg in juni 2024 na mijn bezoek aan het tegenovergelegen Nationaal Holocaustmuseum.
Inhoudsopgave
Ligging
De Hollandsche Schouwburg is gevestigd aan de Plantage Middenlaan in Amsterdam.
Geschiedenis
De Hollandsche Schouwburg is in 1892 als schouwburg geopend. Architect Bombach was de ontwerper van het gebouw. Al na twee jaar ging de schouwburg failliet, maar maakte een doorstart. In de schouwburg was plaats voor 1360 bezoekers.
Na 40 jaar in gebruik te zijn geweest werd de Hollandsche Schouwburg gerenoveerd. Er werd een balkon verwijderd waardoor het maximaal aantal bezoekers werd teruggebracht naar 800. In 1930 was de renovatie klaar.
In de jaren dertig van de 20e eeuw werd het financieel een moeilijk verhaal voor de Hollandsche Schouwburg. De Hollandsche Schouwburg werd overgenomen en ging opnieuw failliet, maar maakte ook nu weer een doorstart met toneelvoorstellingen. Reden dat het financieel moeilijk werd, was het feit dat het Leidseplein het nieuwe uitgaanscentrum van Amsterdam werd en schouwburgen niet meer in trek waren. De mensen gingen liever naar de bioscoop.
Toen brak in 1940 de Tweede Wereldoorlog uit. Onder dwang van de Duitsers werd de naam gewijzigd in Joodsche Schouwburg. Hier mochten alleen nog Joodse artiesten optreden en ook alleen Joden mochten de schouwburg bezoeken. Het gebouw is nog tot 18 juli 1942 als Joodsche Schouwburg in gebruik geweest.
De Hollandsche Schouwburg werd het doorgangsgebouw voor het vervoer naar Westerbork en verder naar de concentratie- en vernietigingskampen. In totaal zijn er vanuit deze plek 60.000 tot 80.000 mensen op transport gesteld naar de concentratie- en vernietigingskampen. Hier hebben zich gruwelijkheden afgespeeld.
De Schouwburg werd beheerd door de Joodse Raad. Deze Joodse Raad was door de Duitsers opricht. De macht lag bij het hoofd van de Sicherheitsdienst, Ferdinand Hugo Aus der Fünten. Walter Süskind werd het hoofd van het joodse personeel van de schouwburg. Hij wist het vertrouwen van de Duitsers te winnen, maar hij maakte intussen gebruik van zijn positie door gevangenen uit de Hollandse Schouwburg te laten ontsnappen en joodse kinderen weg te laten halen uit de crèche aan de overkant. De ouders zaten in de Hollandsche Schouwburg, maar de Duitsers vonden dat geen geschikte plek voor de kinderen. Zij werden naar de overkant gebracht en dus gescheiden van hun ouders. Tijdens het transport van de Hollandsche Schouwburg naar de gereedstaande treinen voor deportatie naar Westerbork en verder werden de ouders weer herenigd met hun kinderen. Walter Süskind kon door zijn vele contacten makkelijk aan sterke drank komen, die hij aan Aus der Fünten gaf. Die was soms zo dronken, dat Walter Süskind in de gelegenheid was om persoonskaarten te ontvreemden en de sporen van de ontsnapte gevangenen uit te wissen. Een mooi staaltje van verzet tegen de bezetter. In totaal ontsnapten 600 kinderen vanuit de tegenover de schouwburg gelegen dependance die als kinderopvang/crèche functioneerde. Dit is bekend gebleven als de kindersmokkel Hollandsche Schouwburg. Vier illegale groepen van kinderwerkers hebben kinderen uit de crèche ondergebracht en gered. Op 26 juli 1943 werden alle kinderen en medewerkers uit de crèche naar de Polderweg afgevoerd. Slechts twee medewerkers hebben de oorlog overleefd, omdat ze ondergedoken zaten.
De Hollandsche Schouwburg was een meldpunt voor joden die waren opgeroepen voor deportatie en de plek waar joden werden afgeleverd die waren opgepakt bij razzia’s. De meeste mensen zaten in de grote zaal, op de trappen, balkons en in de loges. Anderen liepen rondjes door het gebouw. De ziekenzaal bevond zich in een voormalige koffiekamer. De transporten vanuit de schouwburg vonden meestal drie keer per week plaats. De slachtoffers werden in trams, vrachtwagens of bussen naar gereedstaande treinen op het Centraal Station van Amsterdam of het Station Muiderpoort gebracht. Andere gevangenen moesten onder dwang lopen naar Station Muiderpoort. Vanaf de stations werden de meesten gevangenen gedeporteerd naar kamp Westerbork. Vanaf 16 januari 1943 werden vooral jonge joodse gevangenen ook naar kamp Vught gedeporteerd. Vanuit deze twee kampen werden de joden gedeporteerd naar het Oosten. Wat daar gebeurd is, weten we allemaal.
De crèche was gevestigd aan de overkant op nr. 31. De crèche stond vanaf 1926 onder leiding van directrice Henriëtte Henriquez Pimentel. Hier werden Joodse en niet-Joodse kinderen ondergebracht en verzorgd. Ook het personeel was gemengd. Jonge vrouwen konden er intern een opleiding tot kinderverzorgster volgen. Tijdens de oorlog, in 1941 werd het niet-Joodse personeel ontslagen. In oktober 1942 werd het gebouw van de crèche gevorderd als dependance van de Hollandsche Schouwburg. De functie van de crèche veranderde. Er werden vanaf toen kinderen tot dertien jaar oud opgevangen. De kinderen moesten gescheiden van hun ouders de deportatie afwachten. De Duitsers dachten dat kinderen voor onrust zouden zorgen. Het was voor ouders moeilijk om gescheiden van hun kinderen te zijn. Op 26 juli 1943 werden alle kinderen en medewerkers uit de crèche opgepakt en gedeporteerd, ook directrice Henriëtte Pimentel werd gedeporteerd naar Westerbork en vandaar verder. Zij werd vermoord op 17 september 1943 in Auschwitz. Drie kinderverzorgsters namen het werk over: Betty Oudkerk, Sieny Cohen-Kattenburg en Virrie Cohen. Virrie Cohen had de leiding. Het smokkelwerk ging onverminderd door. Bijna dagelijks werden kinderen door een van de vier ondergrondse groepen opgehaald. De crèche werd op 29 september 1943 definitief ontruimd. De Joodse Raad werd opgeheven en alle medewerkers werden gedeporteerd naar Westerbork. Betty Oudkerk, Sieny Cohen-Kattenburg en Virrie Cohen overleefden de oorlog door onder te duiken.
De Joodse Raad werd in september 1943 opgeheven. Officieel bevonden zich er geen Joden meer in Nederland. Helaas waren alle joden weggevoerd naar de kampen in Nederland en de rest Europa. Een uitzondering was een groep gemengd-gehuwde joden, Joden met een niet-joodse huwelijkspartner. Ook waren er nog ‘illegale’ joden in Nederland. Zij zaten ondergedoken. Als ze alsnog in hun onderduikplaats werden ontdekt, werden ze naar de Hollandsche Schouwburg gebracht. De schouwburg werd op 19 november 1943 als deportatieplaats gesloten. Dit was na het laatste transport. De transporten vanuit Amsterdam vonden vanaf die datum plaatst vanuit het Huis van Bewaring aan de Amstelveenseweg.
Na de Tweede Wereldoorlog is dit gebouw niet meer als schouwburg gebruikt. Het werd een herdenkingsplaats. De voorgevel en het voorgebouw bleven staan maar de rest werd afgebroken.
Op 4 mei 1962 werd de eeuwige vlam aangestoken en werd de Hollandsche Schouwburg een herdenkingsplaats. Na de renovatie is deze eeuwige vlam niet meer te zien.
De afgelopen jaren is de Hollandsche Schouwburg gerenoveerd en aangepast.
Hollandsche Schouwburg na de verbouwing
In de binnenruimte is nu een interessante film van ongeveer 12 minuten te zien over de geschiedenis van de Hollandsche Schouwburg en het verhaal wat zich hier in de Tweede Wereldoorlog heeft afgespeeld.
De gevel is volledig gerestaureerd. Er zijn maar liefst 29 oude verflagen verwijderd en de gevel is van een nieuwe verflaag voorzien. Daarbij is gekozen voor een kleurstelling die verwijst naar hoe het pand er in de jaren 1960 uitzag, toen het voormalige theater een gedenkplaats werd.
Op de binnenplaats, dit is de voormalige theaterzaal, staat nog steeds het monument ter nagedachtenis aan de joodse Nederlanders. Een pyloon verrijst uit een voet in de vorm van een davidster. Achter de pyloon staat een muur met de tekst: ‘TER HERINNERING AAN HEN DIE VAN HIER ZIJN WEGGEVOERD 1940 – 1945’.
Het monument staat op de plaats van het vroegere podium. Alleen de afgebrokkelde zijwanden van het podium zijn nog van het oorspronkelijke toneel over.
Links en rechts ziet u de voormalige theaterzaal. Deze is betegeld en de zijwanden hebben beide een afdak. Op de zijwanden van de binnenplaats ziet u armaturen in de vorm van druppels, die op een interactieve manier het persoonlijke verhalen brengen van mensen die vanuit het oude joodse theater werden gedeporteerd. Op de muren zijn via de audiotour veertig verhalen te horen, die kunnen worden verteld door overlevenden of zijn opgesteld aan de hand van oude brieven.
Aan één van de muren is het Digitaal Joods Monument te lezen. Dit is een online gedenkplaats voor meer dan 104.000 Joden uit Nederland. Zij overleefden de Tweede Wereldoorlog niet. Ook Roma- en Sinti-slachtoffers zijn in het monument opgenomen. U kunt het scherm aanraken om iemand op te zoeken en te herdenken.
Achter het monument is de ruimte nu ook te bekijken. Op het plein staat de stamboom, tuin met sculptuur, een kunstwerk van Gabriel Lester en op de schutting staan de namen van alle buren die in 1940 uitkeken op de binnenplaats van de Schouwburg. Voor de oorlog was bijna 80% van de bewoners van de Plantagebuurt Joods. Ook in de huizen rondom de Hollandsche Schouwburg woonden veel Joden. In 1945 waren de meeste vermoord. De samenstelling van de bevolking in de Plantagebuurt is door de oorlog voorgoed veranderd. Er zijn bewoners die de oorlog hebben overleefd.
Sinds 11 maart 2024 is de Hollandsche Schouwburg na een jarenlange verbouwing weer geopend.
Hollandsche Schouwburg voor de verbouwing
In het voorgebouw ziet u aan de linkerkant de rouwkamer, de Chapelle Ardente, met de eeuwige vlam en een gedenkmuur met 6.700 namen van joodse families die tijdens de Tweede Wereldoorlog uit Nederland zijn weggevoerd en zijn vermoord. Hier leest u de achternamen van 104.000 joods slachtoffers van de Holocaust. Op de zijwand van de Chapelle Ardente staat zowel in het Nederlands als in het Hebreeuws:
‘DIT ZIJN DE FAMILIENAMEN
VAN VADERS EN MOEDERS
TANTES EN OOMS
BROERTJES EN ZUSJES
NEVEN EN NICHTEN
GROOTVADERS EN GROOTMOEDERS
104.000 MENSEN
104.000 JODEN
VELEN UIT AMSTERDAM
UIT NEDERLAND
WEGGEVOERD, EN ZINLOOS
VER VERMOORD’.
Op de grond in de gedenkruimte herinnert een eeuwige vlam aan de slachtoffers. Rond de vlam staat in zowel in het Nederlands als in het Hebreeuws de tekst:
‘BEWAAR ALS UW OOGAPPEL MIJ, VERBERG MIJ, DOOR UW VLEUGELEN BESCHADUWD, VOOR MIJN HATERS DIE MIJ OVERWELDIGEN, MIJN DOODSVIJANDEN DIE MIJ OMSINGELEN’.
Op de binnenplaats, dit is de voormalige theaterzaal, ziet u het monument ter nagedachtenis aan de joodse Nederlanders. Een pyloon verrijst uit een voet in de vorm van een davidster. Achter de pyloon staat een muur met de tekst: ‘TER HERINNERING AAN HEN DIE VAN HIER ZIJN WEGGEVOERD 1940 – 1945’.
Het monument staat op de plaats van het vroegere podium. Alleen de afgebrokkelde zijwanden van het podium zijn nog van het oorspronkelijke toneel over. Links en rechts ziet u de voormalige theaterzaal. Deze is betegeld en de zijwanden hebben beide een afdak. Op de zijwanden ziet u tientallen houten tulpen met een kaartje. Deze tulpen zijn geplaatst door leerlingen die deelnemen aan het educatieve programma in de Hollandsche Schouwburg.
In het trappenhuis, bereikbaar vanuit de entree, wordt in vitrines de geschiedenis van de schouwburg als theater verteld. U ziet aan de wanden portretten en groepsfoto’s van Nederlandse joden, zowel van voor en tijdens, als na de Tweede Wereldoorlog.
Op de eerste verdieping zou een expositie die in vijf chronologische stappen het proces van isolatie, vervolging en deportatie van de Nederlandse joden, verzet en redding van joodse kinderen belicht met foto’s, documenten en objecten worden een aantal bijzondere verhalen over redding uit de aan de overkant gelegen crèche nader toegelicht. Ook wordt er aandacht besteed aan de bevrijding die door joden vaak met gemengde gevoelens ervaren werd. Ik kan me niet herinneren dat ik deze tentoonstelling gezien heb. Wel waren er verhalen van ooggetuigen te lezen.
Er werden met het oog op de toekomst in het nieuwe museum vragen gesteld zoals: mag het Nationaal Holocaust Museum beelden tonen van dode lichamen waarop individuen herkenbaar kunnen zijn, mag het Nationaal Holocaust Museum foto’s tonen van slachtoffers van pseudo-wetenschappelijke medische experimenten door de nazi’s, mag het Nationaal Holocaust Museum foto’s tonen van de moordhandeling of mag het Nationaal Holocaust Museum beelden opnemen van de massamoord op joden in de Sovjet-Unie door de Einsatz-Gruppen en andere daders. Met deze opstelling wil het Nationaal Holocaust Museum de taboes onderzoeken rond het tonen van vernedering, wreedheden en dood. Dit is een enquête onder de bezoekers en de uitkomsten van het onderzoek bepalen deels hoe de vaste opstelling van het nieuwe museum wordt ingevuld. Het gaat over de ethiek rond beelden van wreedheid. Ik vind dat deze beelden getoond moeten worden, de gruwelijkheden zijn gebeurd en zijn vreselijk om te zien, maar de beelden moeten getoond worden om ook de latere generaties te tonen wat er in de Tweede Wereldoorlog is gebeurd. Opdat we niet vergeten wat er toen gebeurd is.
Op de tweede verdieping van de Hollandsche Schouwburg bevindt zich de educatieve ruimte, de Walter Süskindzaal.
De Hollandsche Schouwburg is het begin van het Westerborkpad. Dit is een wandelroute die de Jodenvervolging symboliseert en vanuit Amsterdam doorloopt naar het voormalig Kamp Westerbork in Drenthe. De totale afstand is 342 kilometer.
Veranderingen
Er is veel veranderd in de Hollandsche Schouwburg. Zo is de namenplaat op de plek waar nu de film draait verdwenen. Toen ik er naar vroeg, was het antwoord dat zich een eindje verderop het Nationaal Holocaust Namenmonument bevindt. Ook de eeuwige vlam op de grond en de ruimtes boven zijn er niet meer. De tentoonstellingen boven zijn verhuisd naar Nationaal Holocaust Museum aan de overkant.
Ook buiten is er het een en ander veranderd. Vroeger hingen er tulpen aan de zijkanten, nu zijn het druppels met de verhalen van mensen die hier vastgezeten hebben. Elke druppel vertelt een verhaal die via de audiotour te beluisteren is. Het deel achter het monument is nu ook toegankelijk.
De Hollandsche Schouwburg is een bezoek meer dan waard, zeker in combinatie met het Nationaal Holocaust Museum. Er hebben zich hier drama’s afgespeeld. Het is niet voor te stellen wat zich hier heeft afgespeeld. Blijf de slachtoffers herdenken.
Boeken over de Hollandsche Schouwburg
Hieronder ziet u een aantal boeken die veel vertellen over hoe het er in de Hollandsche Schouwburg in de Tweede Wereldoorlog aan toeging.
Praktische informatie
Overige informatie
- De Hollandsche Schouwburg is onderdeel van het Joods Cultureel Kwartier (JCK) in Amsterdam. Het Joods Cultureel Kwartier bestaat uit naast het Hollandsche Schouwburg uit het tegenovergelegen Nationaal Holocaust Museum, het Joods Museum en de Portugese Synagoge (Snoge).
- Ook bij de kassa’s van het Nationaal Holocaust Museum, de Portugese Synagoge, het Joods Museum zijn de entreetickets te koop voor alle locaties in het Joods Cultureel Kwartier. Het entreebewijs is 1 week geldig: u kunt binnen 1 week de locaties éénmaal bezoeken.
- In de Hollandsche Schouwburg kunt u een gratis audiotour meekrijgen die vooral buiten bij de De Druppels op de buitenwanden van de voormalige theaterzaal in de Hollandsche Schouwburg interessant is. Ook bij de film in de binnenruimte heeft u de audiotour nodig.
- Het maken van foto’s zonder flits is toegestaan.
Bereikbaarheid
- Metro:
halte Waterlooplein (uitgang Nieuwe Amstelstraat) met lijn 51, 53 of 54 of halte Rokin met metrolijn 52 (Noord-Zuidlijn). - Tram:
lijn 14, uitstaphalte Artis. - Auto:
U neemt vanaf de ringweg A10 afrit S116 (noord), S101 (west) of S102 (zuid) en volgt de borden richting Centrum. U volgt de borden P Waterlooplein. Parkeergarages: Waterlooplein, Muziektheater/Stadhuis en Markenhoven. Een andere mogelijkheid is om uw auto bij de P+R bij de RAI te parkeren en vandaar per tram verder te reizen naar het centrum. Parkeren in Amsterdam is duur. U kunt het beste met het openbaar vervoer reizen.
Openingstijden
De Hollandsche Schouwburg in Amsterdam is dagelijks geopend van 10.00-17.00 uur.
Op Joodse feestdagen, zoals Rosj Hasjana en Jom Kipoer in oktober is de Hollandsche Schouwburg gesloten.
Koningsdag (27 april): gesloten.
5, 24, 25, 26 en 31 december: 10.00 – 16.00 uur.
Nieuwjaarsdag (1 januari): 12.00 – 17.00 uur.
Entree
Voor de Hollandsche Schouwburg hoeft u geen entreeticket te kopen.
De Hollandsche Schouwburg maakt onderdeel uit van het Joods Cultureel Kwartier.
Tickets voor het Joods Cultureel Kwartier:
Volwassenen: € 30,– per persoon voor alle 4 locaties.
Kinderen 13 t/m 17 jaar: € 8,– per persoon.
Kinderen 6 t/m 12 jaar: € 6,– per persoon.
Kinderen t/m 5 jaar gratis.
Museumkaart: gratis.
In het Joods Cultureel Kwartier kunt u met één ticket terecht bij de verschillende locaties: het Joods Museum, de Portugese Synagoge, de Hollandsche Schouwburg en het Nationaal Holocaust Museum.
(Prijzen zijn van 2024).
Adres
Hollandsche Schouwburg
Plantage Middenlaan 24
1018 DE Amsterdam
Telefoon: 020 – 53 10 310
E-mail: service@jck.nl
Website:
Sociale media
Meer lezen over de bezienswaardigheden in Amsterdam
Wilt u nog meer voorpret of u nog meer verdiepen in Amsterdam? Dan kan ik u onderstaande reisgidsen aanraden:
Bewaar op Pinterest
