De Stelling van Amsterdam is een verdedigingslinie van 135 kilometer. Deze verdedigingslinie werd tussen 1880 en 1914 aangelegd. De opzet was dat de regering, de koning(in) en het leger zich binnen deze ring konden terugtrekken als er een aanval op Nederland was ingezet.
De Stelling van Amsterdam bestaat uit 42 forten. Daarnaast bestaat de Stelling uit 4 batterijen, 1 kasteelvesting, 2 vestingsteden, dijken en sluizen.
Sinds 1996 staat de Stelling van Amsterdam op de Werelderfgoedlijst van UNESCO. In totaal staan 13 Nederlandse werelderfgoederen op deze lijst.
Ligging
De Stelling van Amsterdam ligt op een maximale afstand van 15-20 kilometer rondom Amsterdam.
Geschiedenis
De Stelling van Amsterdam werd tussen 1880 tot 1914 in opdracht van het Departement van Oorlog gebouwd. Maar de oorsprong van de Stelling van Amsterdam lag al in het jaar 1672 toen de Republiek der Verenigde Nederlanden met verschillende staten in oorlog raakte. De Franse koning Lodewijk XIV viel de Republiek vanuit het zuidoosten binnen. De aanval op het gewest Holland liep op niets uit omdat een groot aantal polders blank gezet werden. Vanaf de Zuiderzee tot aan de Maas was een waterbarrière gecreëerd, die de vijandelijke opmars stopte. Ook ten zuiden van Amsterdam werd een groot gebied onder water gezet. Dit gebied strekte zich uit van de Vecht tot het Haarlemmermeer.
In 1799 werd na een aanval van de Engelsen en de Russen een waterlinie van Monnickendam naar Beverwijk aangelegd om de Engelsen en Russen te stoppen die Amsterdam probeerden te bereiken. Ze werden verslagen en ze vertrokken weer zoals ze waren gekomen. Een nieuwe gevreesde Engelse aanval in het jaar 1800 zorgden ervoor dat er verdedigingswerken in de duinen werden aangelegd, de Linie van Beverwijk.
In 1809 en 1810 werd een waterlinie aangelegd. Dit om goed voorbereid te zijn als er weer een oorlog uitbrak. De polders zouden pas in geval van oorlog onder water gezet worden. Ook werden veertig verdedigingswerken aangelegd. Deze waterlinie viel aan de zuidkant samen met de linie van 1672, in het noorden volgde de waterlinie het IJ en in het westen lag de waterlinie van het IJ naar het Haarlemmermeer.
De drooglegging van de Haarlemmermeer rond 1840 was een verzwakking. Er werden vier nieuwe forten aangelegd.
In 1874 werd besloten welke verdedigingswerken Nederland nodig had. Eén ervan was de Stelling van Amsterdam.
De Stelling zou lopen van Volendam en het Alkmaardermeer in het noorden, boven het Noordzeekanaal in het westen zou een dubbele lijn gecreëerd worden, dit vanwege de aanwezigheid van de duinstrook. Haarlem kwam net buiten de Stelling te liggen. De linie werd in het zuidwesten dwars door de Haarlemmermeerpolder aangelegd. Vandaar liep de linie verder via de Westeinderplas tot aan de Vecht. Hier sloot de Stelling van Amsterdam tot de Zuiderzee aan op de Nieuwe Hollandse Waterlinie. In 1892 werd het deel vanaf het Fort bij Hinderdam tot Muiden, Fort aan het Pampus en twee batterijen aan de kust toegevoegd.
Nog voor de ingebruikname waren alle forten alweer verouderd. Tijdens de bouw van de forten was een soort granaat uitgevonden die dwars door de muren van een fort kon worden geschoten. Tussen 1894 en 1897 werden nieuwe dijken aangelegd met damsluizen die in vredestijd open stonden. In oorlogstijd werden de damsluizen met balken afgesloten. Dit om te verhinderen dat het water weg zou stromen. Er zijn zeven geniedijken aangelegd. De geniedijk door de Haarlemmermeerpolder is met 10,5 kilometer de langste.
De plaats van een fort bepaalde welke kanonnen en manschappen er nodig waren en hoe het fort er uit zag. De meeste forten zijn van beton. Ze werden tussen 1897 en 1914 gebouwd. De forten zijn klein en ondiep zodat ze moeilijker door de vijand te raken zouden zijn. Er zijn drie soorten forten (A, B en C).
Forten van het type A zijn gemaakt van ongewapend beton. Deze forten werden tot 1907 gebouwd. Het type A fort bestaat uit een langgerekt hoofdgebouw met de lokalen voor de bemanning, de keuken en opslagruimten. Elke ruimte heeft aan de keelzijde een ingang. Naast de ingangen zijn kleine vensters geplaatst. De openingen waren voorzien van stalen deuren met schietgaten. Aan beide uiteinden van het langgerekte hoofdgebouw zijn kazematten gebouwd, die verbonden zijn met het hoofdgebouw. Deze kazematten liggen achter het hoofdgebouw om de kans op een vijandelijk treffer te minimaliseren. In het midden van het hoofdgebouw zijn twee grote deuren die toegang geven tot de poterne, die het hoofdgebouw verbindt met het kleinere voorgebouw. De poterne werd ook als appelplaats voor de infanterie gebruikt. In het voorgebouw is een observatiekoepel gebouwd. Voor het hoofdgebouw en links en rechts van het voorgebouw liggen twee kleinere gebouwen met een snelvuurkanon in een hefkoepel. Alle gebouwen zijn bedekt met aarde en zand om de uitwerking van een vijandelijke treffer te beperken.
Na 1908 kwam model B in gebruik. De indeling bleef grotendeels gelijk als bij type A, maar de gebouwen met de hefkoepels zijn verbonden met het hoofdgebouw. Voordeel was dat de bemanning niet meer ongedekt naar de hefkoepels hoefde te rennen en de aanvoer van munitie veiliger werd.
De laatste twee forten van de stelling, Fort aan de Middenweg en Fort aan de Jisperweg zijn gebouwd tussen 1912 en 1914. Deze zijn gemaakt volgens type C. Ze kregen geen voorgebouw, hier lag een hefkoepel met snelvuurkanon.
Een paar forten wijken van het standaardmodel. Dit vanwege de plaatselijke omstandigheden. Voorbeelden hiervan zijn het Fort bij Hoofddorp, hier was het beschikbare terrein te klein en kreeg het hoofdgebouw twee verdiepingen, vanwege de hoogte van de dijk kreeg Fort bij Spijkerboor ook twee verdiepingen en Fort bij Velsen kreeg een extra bewapening van drie 15 centimeter kanonnen in pantserkoepels.
De kustforten Fort bij IJmuiden en Fort aan het Pampus zijn niet in één van de drie modellen onder te brengen.
De 46 forten en batterijen liggen ongeveer 3 kilometer van elkaar. Ze worden verbonden door dijken. De verdediging vindt met behulp van water plaats. Het water werd met behulp van dijken en dammen buiten de kringstelling gehouden. Het waterpeil werd gereguleerd met behulp van sluizen en gemalen. De regering wilde Amsterdam tot het allerlaatste kunnen verdedigen tegen vijandelijke legers. Een waterlinie was relatief goedkoop. Een groot gebied kon met weinig manschappen en kleine forten verdedigd worden. Het leger, de regering en de koning(in) konden zich binnen deze ring terugtrekken als bij een aanval op Nederland de hoofdverdedigingslinies, zoals de Nieuwe Hollandse Waterlinie, waren gevallen. De Stelling moest zes maanden verdedigd kunnen worden, voor er hulp van een ander land zou komen. Het eerste fort dat gebouwd is, is het fort van Abcoude.
Het idee achter de Stelling van Amsterdam is om met een systeem het land rondom de linie onder een laag water van 40-50 centimeter zetten als er gevaar dreigde. Zo ontstond er een waterplas. Deze waterplas was niet diep genoeg voor schepen maar wel te diep voor man en paard. Een vijandelijk invasie van Amsterdam zou niet mogelijk zijn. De Stelling was met de komst van het vliegtuig, al achterhaald voor hij klaar was.
In de Tweede Wereldoorlog is er nooit op de forten zelf gevochten. De Duitsers hebben de forten als magazijnen en kazernes gebruikt.
Na oorlog werden de forten gebruikt voor de opslag van munitie, wapens, voedsel en medicijnen.
Veel forten hebben een nieuwe bestemming gekregen.
In 1996 is de Stelling een Werelderfgoed van UNESCO geworden. Omdat in 1983 het Fort bij Velsen zou worden gesloopt en hier aandacht voor kwam en dus ook voor Stelling van Amsterdam werd er meer bekend over dit erfgoed. Mensen waren zich niet bewust hoe voor bijzonder de Stelling was. De Stelling werd door alle aandacht behouden. Verschillende onderdelen van de Stelling zijn provinciaal- of rijksmonument geworden.
Lees ook: De door mij bezochte plaatsen op de Werelderfgoedlijst van UNESCO
De Stelling van Amsterdam en de Nieuwe Hollandse Waterlinie staat sinds 2021 onder de Hollandse Waterlinies op de Werelderfgoedlijst van UNESCO. De Stelling van Amsterdam stond al op deze lijst.
Bezienswaardig
De Stelling van Amsterdam heeft drie bezoekerscentra: Forteiland Pampus, Fort K'ijk en Vesting Muiden. Hier leert u alles over de geschiedenis, het watermanagement, de ligging en de functies die de forten nu hebben.
De stelling bestaat uit 46 forten en batterijen. Hieronder staan ze voor u op een rijtje. Alle forten staan op de Werelderfgoedlijst van UNESCO. De nummers die ervoor staan, zijn de nummers op de kaart.
1. Fort bij Edam (model B)
Fort bij Kwadijk (onvoltooid en opgeheven)
Fort benoorden Purmerend (model B)
2. Fort aan de Nekkerweg (model B)
26. Fort aan de Middenweg (model C)
Fort aan de Jisperweg (model C)
3. Fort bij Spijkerboor (model B)
Fort bij Marken-Binnen (model A)
4. Fort bij Krommeniedijk (model A)
5. Fort aan den Ham (model A)
6. Fort bij Veldhuis (model A)
7. Fort aan de St. Aagtendijk (model A)
27. Fort Zuidwijkermeer (model A)
Fort bij Velsen (model A)
8. Fort bij IJmuiden (kustfort)
9. Fort benoorden Spaarndam (model A)
10. Fort bezuiden Spaarndam (model A)
11. Fort bij Penningsveer (model A)
12. Fort bij de Liebrug (model A)
Fort aan de Liede (grotendeels gesloopt)
Fort bij Heemstede
Voorstelling bij Vijfhuizen
13. Fort bij Vijfhuizen (model A)
Batterij aan de IJweg
Damsluis in de Hoofdvaart in Hoofddorp
28. Fort van Hoofddorp (model A)
14. Batterij aan de Sloterweg
15. Fort bij Aalsmeer (model A)
29. Fort bij Kudelstaart (model A)
16. Fort bij De Kwakel (model A)
17. Fort aan de Drecht (model B)
30. Fort bij Uithoorn (model B)
Fort Waver-Amstel (model B)
Fort in de Botshol
Fort aan de Winkel
31. Fort bij Abcoude (baksteen)
18. Fort bij Nigtevecht (model A)
Fort bij Hinderdam
19. Fort bij Uitermeer
Torenfort aan de Ossenmarkt (Weesp)
20. Muizenfort (Vesting Muiden)
21. Westbatterij Muiden
Fort Kijkuit
23. Kustbatterij bij Diemerdam
22. Fort aan het Pampus
24. Kustbatterij bij Durgerdam (Vuurtoreneiland)
Nr. 25 op de kaart is het Hembrugterrein, een voormalig defensieterrein. Dit was het vroegere middelpunt van de Stelling van Amsterdam. Hier werd munitie gemaakt voor de forten.
De drie geniedijken zijn Liniewal Aagtendijk-Zuidwijkermeer, Geniedijk Haarlemmermeer en Liniewal Geindijk-Nigtevecht.
Overige informatie
- Verschillende forten van de Stelling van Amsterdam vallen onder het beheer van Natuurmonumenten. Dit zijn Fort aan de Jisperweg, Fort aan de Middenweg, Fort bij Spijkerboor, Fort bij Abcoude, Fort Nigtevecht, Fort Waver-Amstel, Fort Hinderdam, Fort Uitermeer en Fort in de Botshol.
- Er leven bijzondere planten en dieren op de forten.
- Veel van de forten zijn te bezoeken. Informatie over deze forten kunt u op de websites van de forten zelf vinden.
- Bij verschillende forten van de Stelling van Amsterdam is het mogelijk om in het fortrestaurant een kop koffie/thee te drinken, te lunchen, te borrelen of te dineren.
- Op de website van de Stelling van Amsterdam staan verschillende fiets-, wandel- en vaarroutes.
- De Stelling van Amsterdam heeft online puzzelen met Stellingforten gepubliceerd. Zo kunt u puzzels maken van verschillende forten die onderdeel zijn van de Stelling van Amsterdam, zoals bijv. de kaart van de Stelling van Amsterdam, het gerenoveerde Fort Hoofddorp, Fort Uitermeer en het Muiderslot.
Van de Stelling van Amsterdam heb ik het Kunstfort bij Vijfhuizen, Fort bij Aalsmeer, Fort van Hoofddorp, Fort Uitermeer, Fort Nigtevecht en het Hembrugterrein bezocht, tijdens een stadswandeling in Weesp ben ik om Fort Ossenmarkt gelopen, tijdens mijn wandeling in Muiden ben ik om het Muizenfort (is nu het VVV-kantoor van Muiden) en de Westbatterij van Muiden gelopen (deze is zijn niet toegankelijk) gelopen en tijdens mijn wandeling van het Fortenpad rond Uithoorn ben ik bij Fort bij De Kwakel en Fort aan de Drecht geweest. Deze twee laatste forten waren helaas niet geopend.
Contactgegevens
Sociale media
Volg JTravel op Facebook, Instagram, Twitter, Pinterest en Bloglovin’.
Bewaar op Pinterest
Reacties mogelijk gemaakt door CComment