Het Nationaal Monument op de Dam in Amsterdam is een monument voor de herdenking van de Tweede Wereldoorlog in Nederland. Het Nationaal Monument op de Dam is opgericht ter nagedachtenis aan alle Nederlanders die tijdens de Tweede Wereldoorlog door oorlogshandelingen zijn omgekomen.
Inhoudsopgave
Ligging
Het Nationaal Monument op de Dam staat op de Dam in het centrum van Amsterdam.
Geschiedenis
Al enkele dagen na de overgave van nazi-Duitsland, op 9 mei 1945, wordt er op initiatief van het Amsterdams gemeentebestuur voor het eerst een dodenherdenking gehouden op de Dam. Tijdens deze eerste dodenherdenking wordt een minuut stilte gehouden om de gevallenen te herdenken. Korte tijd later wordt door twee voormalige Nederlandse militairen voorgesteld om een Nationaal Monument op te richten. De gemeente Amsterdam gaat hiermee akkoord.
Op initiatief van de minister van Onderwijs, Kunsten en Wetenschappen en de vice-voorzitter van de Raad van State, wordt in 1946 de Nationale Monumenten Commissie voor Oorlogsgedenktekens opgericht. Zij hadden de taak de regering over gedenktekens die niet van lokale, maar van nationale betekenis waren, te adviseren. Deze commissie stelde voor om een paar bijzondere monumenten op te richten. Er kwam op advies van deze commissie een monument voor de Koopvaardij, een legermonument bij de Grebbeberg en een monument voor de erebegraafplaats in Bloemendaal. De commissie stelde ook voor om een centraal, nationaal monument in Amsterdam te plaatsen. Het advies was om dit monument op de Dam te bouwen. Zij vonden dit de meest geschikte locatie. De regering stemde hiermee in. Op 29 maart 1947 werd in Amsterdam een werkcomité geïnstalleerd ter verwezenlijking van dit plan. Burgemeester mr. A. d’Ailly was de voorzitter van het comité.
In afwachting van het uiteindelijke monument werd in 1947 een tijdelijke colonnade met daarin elf urnen met aarde van de fusilladeplaatsen uit de elf provincies en drie jaar later werd ook een urn geplaatst met aarde uit Nederlands-Indië. A.J. van de Steur en Auke Komter waren de ontwerpers van dit tijdelijke monument. Er werd ook geld ingezameld voor een monument dat mede door wijlen dhr. Freddy Heineken werd gefinancierd. Het plan was om dit monument in het Tweede Weteringplantsoen, tegenover het kantoor van Heineken en dichtbij de brouwerij, moest worden gebouwd. Vormgever van dit monument was Johannes Anton Rädecker.
Door de burgemeester werd echter besloten dat het monument op de Dam zou worden gebouwd en niet in de Tweede Weteringplantsoen. De gemeente verkocht symbolisch de grond aan particulieren voor 50 cent per cm³. Dit alles om geld voor het monument in te zamelen. Deze actie van de gemeente was niet erg succesvol.
Johannes Anton Rädecker werd opnieuw voorgedragen als ontwerper. Hij werd opgedragen samen te werken met een architect, Jacobus Johannes Pieter Oud. Oud en Rädecker kregen na vier jaar ontwerpen het groene licht van de Centrale Commissie voor Oorlogs- en Vredesgedenktekens om hun ontwerp uit te voeren. Het Nationaal Monument is ontworpen door architect Jacobus Johannes Pieter Oud, de beelden werden gemaakt door Johannes Anton Rädecker en de reliëfs werden gemaakt door Paul Grégoire.
Er werd besloten om het monument niet te isoleren maar ruimer te integreren in de omgeving. Dit gebeurde op grond van de ontwerpschetsen die Rädecker in 1948 had gemaakt. De ontwerpen van Oud en Rädecker moesten één geheel worden. Architect Oud heeft dit opgelost door rondom de 22 meter hoge pyloon concentrische terrassen aan te leggen. Rädecker ontwierp de beelden in een conventionele stijl. De geketende figuren herinneren aan de kruisigingsscène uit het Christendom, de vrouw met kind past in de Madonna-met kind traditie. Het kind dat ze op de heup houdt is hier het ‘vredes-toekomst’-kind. Het is een artistiek omstreden beeld, maar de betekenis doet veel. John Rädecker overleed in 1956, een paar maanden voordat het monument onthuld zou worden. Zijn zoons Han en Jan Willem maakten de laatste delen af.
Koningin Juliana onthult op 4 mei 1956 het Nationaal Monument op de Dam. De voorzitter van de Nationale Monumenten Commissie voor Oorlogsgedenktekens benadrukte tijdens deze onthulling de nationale betekenis van het monument. Hij sprak: ‘Het is een teken voor het Nederlandse volk, een teken van trouw en belofte, waarvoor een ieder zich frank en vrij mag oprichten, trouw aan de geest die onze doden en ook ons hebben geleid. Het monument is tevens een belofte: een belofte om niet te vergeten wat ons in die bange tijd heeft bijeengebracht en om onwrikbaar vast te houden aan de waarden die ons volksbestaan een eigen stempel geven, aan de waarden ook die het leven adelen en het heffen boven stof en aards bestaan. Ten slotte ook een belofte om te blijven streven naar de vrede onder de mensen en de volkeren.’
Nationaal Monument op de Dam
Het Nationaal Monument op de Dam staat jaarlijks op 4 mei centraal bij de Nationale Dodenherdenking als de Koning en Koningin, de Burgemeester van Amsterdam, de regering, de strijdkrachten en afgevaardigden van slachtoffers en verzetsmensen kransen leggen. Tijdens toespraken worden we herinnerd aan de burgers en militairen die hun leven tijdens de Tweede Wereldoorlog voor onze vrijheid hebben gegeven. Deze jaarlijkse Dodenherdenking is een moment van bezinning op de actuele gevaren voor vrijheid en voor mensenrechten. Dit wordt soms te gemakkelijk als vanzelfsprekende verworvenheden gezien.
Het Nationaal Monument op de Dam is al ruim zestig jaar het uitgesproken symbool van het respect van de bevolking voor de Nederlandse slachtoffers van oorlog en vredesmissies, waar ook ter wereld. Het monument is tegelijk een symbool van nationale eenheid.
Het Nationaal Monument bestaat uit een pyloon met beelden en een gedenkmuur met reliëfs. Enkele tientallen meters voor de zuil is aan weerszijden een leeuw als wachter op een cirkelvormig voetstuk geplaatst. Deze leeuwen zijn gemaakt door Rädecker. De 22 meter hoge pyloon is van beton bekleed met travertijn, een marmerachtige, poreuze kalksteen (witte natuursteen) uit Toscane. Aan de voorzijde ziet u vier geboeide mannenfiguren met daarboven een vrouw met kind op de arm en een krans om het hoofd, met duiven die om haar heen vliegen. Rechts en links van de pyloon ziet u twee mannen met huilende honden. De vier geboeide mannen aan de voorkant staan voor de ellende van de oorlog. De twee mannen aan de zijkanten van de pilaar symboliseren het verzet. De linkerfiguur beeldt het verzet van de intellectuelen uit en de rechterfiguur beeldt het verzet van de arbeiders uit. De honden bij deze figuren verbeelden smart en trouw. De vrouwfiguur met het kind en de duiven symboliseren de overwinning, vrede en nieuw leven. De omhoogvliegende duiven op de achterzijde van de zuil verwijzen naar de bevrijding. Achter de zuil is een halfronde gedenkmuur van witte natuursteen geplaatst. In de nissen van deze muur zijn urnen met aarde bijgezet. Het gedenkteken is geplaatst op een plaveisel van klinkers, dat in concentrische cirkels is opgehoogd. Aan de voorzijde van het monument kunt u een Latijnse tekst lezen. Deze tekst is van de classicus. J.D. Meerwaldt (1888-1966). De tekst luidt: ‘Hic ubi cor patriae monumentum cordibus intus quod gestant cives spectet ad astra dei.’ (Vertaling: ‘Laat hier waar het hart van het vaderland is, het monument dat burgers binnen in hun harten dragen, naar de sterren van God kijken.’). Om de pyloon staat een gebogen gedenkmuur waarin elf urnen met aarde, afkomstig van fusillade- en erebegraafplaatsen uit de toenmalige elf provincies en een urn met aarde van de erevelden uit het voormalig Nederlands-Indië zijn geplaatst. Ook hier op de muur is een tekst aangebracht. Deze luidt: ‘Aarde, door het offer gewijd, samengebracht uit gans het land, teken tot in verren tijd van heugenis en vasten band.’
Op de binnenkant van de gedenkmuur is een tekst van de Nederlandse dichter Adriaan Roland Holst aangebracht. De belettering is ontworpen door Jan van Krimpen. Dit gedicht luidt als volgt:
‘Nimmer, van erts tot arend, was enig schepsel vrij onder de zon,
noch de zon zelve, noch de gesternten.
Maar geest brak wet en stelde op de geslagen bres de mens.
Uit die eersteling daalden de ontelbaren.
Duchtend zijn hoge blik
deinsden hun zwermen binnen de wet terug
en werden volkeren en stonden elkander naar het leven,
onder nachtgewolkten verward treurspel, dat wereld heet.
Sindsdien werd geen mens vrij dan ontboden van boven zijn dak,
geen volk dan beheerst van boven zijn torens.
Blijve ons dat bij,
verlost als we werden uit het schrikbewind van een onderwereld.
Niet onbeheerst, doch enkel beheerst van boven de wereld
blijft vrijheid ons deel.’
Op 26 december 1995 viel een deel van het voetstuk waarop de centrale vrouwenfiguur rust, naar beneden. Bouwkundig onderzoek wees daarna uit dat het monument in verval was. Er was regenwater in de holten van de steen doorgedrongen en vorst veroorzaakte vervolgens kleine en grote scheuren. Het gemeentebestuur van Amsterdam besloot in 1996 dat het Nationaal Monument op de Dam gerestaureerd moest worden. Het monument werd eerst provisorisch opgeknapt. Eind 1997 werd besloten tot een ingrijpende restauratie. Het hele monument werd om de structurele problemen op te lossen gedemonteerd, de beelden werden met kunsthars geïmpregneerd en het bakstenen binnenwerk van de zuil werd vervangen door een kern van beton. Verder is ervoor gezorgd dat er onder alle omstandigheden sprake is van een natuurlijke afvoer van regen- of condenswater. In april 1998 is deze restauratie klaar.
Het monument werd in 2007 voorzien van een rolstoelbaan. De reden was om mindervaliden ongehinderd en volwaardig te kunnen laten deelnemen aan de Nationale Herdenking op 4 mei. In 2007 is het Nationaal Monument op de Dam voorgedragen voor plaatsing op de Rijksmonumentenlijst. Uiteindelijk is het monument op 14 augustus 2009 door de Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed definitief aan de Rijksmonumentenlijst toegevoegd.
Meer lezen over de bezienswaardigheden in Amsterdam
Wilt u nog meer voorpret of u nog meer verdiepen in Amsterdam? Dan kan ik u onderstaande reisgidsen aanraden:
Bewaar op Pinterest
