Stelling van Amsterdam

De Stelling van Amsterdam werd tussen 1880 tot 1914 in opdracht van het Departement van Oorlog gebouwd. Maar de oorsprong van de Stelling van Amsterdam lag al in het jaar 1672 toen de Republiek der Verenigde Nederlanden met verschillende staten in oorlog raakte. De Franse koning Lodewijk XIV viel de Republiek vanuit het zuidoosten binnen. De aanval op het gewest Holland liep op niets uit omdat een groot aantal polders blank gezet werden. Vanaf de Zuiderzee tot aan de Maas was een waterbarrière gecreëerd, die de vijandelijke opmars stopte. Ook ten zuiden van Amsterdam werd een groot gebied onder water gezet. Dit gebied strekte zich uit van de Vecht tot het Haarlemmermeer.

In 1799 werd na een aanval van de Engelsen en de Russen een waterlinie van Monnickendam naar Beverwijk aangelegd om de Engelsen en Russen te stoppen die Amsterdam probeerden te bereiken. Ze werden verslagen en ze vertrokken weer zoals ze waren gekomen. Een nieuwe gevreesde Engelse aanval in het jaar 1800 zorgden ervoor dat er verdedigingswerken in de duinen werden aangelegd, de Linie van Beverwijk.
In 1809 en 1810 werd een waterlinie aangelegd. Dit om goed voorbereid te zijn als er weer een oorlog uitbrak. De polders zouden pas in geval van oorlog onder water gezet worden. Ook werden veertig verdedigingswerken aangelegd. Deze waterlinie viel aan de zuidkant samen met de linie van 1672, in het noorden volgde de waterlinie het IJ en in het westen lag de waterlinie van het IJ naar het Haarlemmermeer.

De drooglegging van de Haarlemmermeer rond 1840 was een verzwakking. Er werden vier nieuwe forten aangelegd.

In 1874 werd besloten welke verdedigingswerken Nederland nodig had. Eén ervan was de Stelling van Amsterdam.

De Stelling zou lopen van Volendam en het Alkmaardermeer in het noorden, boven het Noordzeekanaal in het westen zou een dubbele lijn gecreëerd worden, dit vanwege de aanwezigheid van de duinstrook. Haarlem kwam net buiten de Stelling te liggen. De linie werd in het zuidwesten dwars door de Haarlemmermeerpolder aangelegd. Vandaar liep de linie verder via de Westeinderplas tot aan de Vecht. Hier sloot de Stelling van Amsterdam tot de Zuiderzee aan op de Nieuwe Hollandse Waterlinie. In 1892 werd het deel vanaf het Fort bij Hinderdam tot Muiden, Fort aan het Pampus en twee batterijen aan de kust toegevoegd.
Nog voor de ingebruikname waren alle forten alweer verouderd. Tijdens de bouw van de forten was een soort granaat uitgevonden die dwars door de muren van een fort kon worden geschoten. Tussen 1894 en 1897 werden nieuwe dijken aangelegd met damsluizen die in vredestijd open stonden. In oorlogstijd werden de damsluizen met balken afgesloten. Dit om te verhinderen dat het water weg zou stromen. Er zijn zeven geniedijken aangelegd. De geniedijk door de Haarlemmermeerpolder is met 10,5 kilometer de langste.

De plaats van een fort bepaalde welke kanonnen en manschappen er nodig waren en hoe het fort er uit zag. De meeste forten zijn van beton. Ze werden tussen 1897 en 1914 gebouwd. De forten zijn klein en ondiep zodat ze moeilijker door de vijand te raken zouden zijn. Er zijn drie soorten forten (A, B en C).

Forten van het type A zijn gemaakt van ongewapend beton. Deze forten werden tot 1907 gebouwd. Het type A fort bestaat uit een langgerekt hoofdgebouw met de lokalen voor de bemanning, de keuken en opslagruimten. Elke ruimte heeft aan de keelzijde een ingang. Naast de ingangen zijn kleine vensters geplaatst. De openingen waren voorzien van stalen deuren met schietgaten. Aan beide uiteinden van het langgerekte hoofdgebouw zijn kazematten gebouwd, die verbonden zijn met het hoofdgebouw. Deze kazematten liggen achter het hoofdgebouw om de kans op een vijandelijk treffer te minimaliseren. In het midden van het hoofdgebouw zijn twee grote deuren die toegang geven tot de poterne, die het hoofdgebouw verbindt met het kleinere voorgebouw. De poterne werd ook als appelplaats voor de infanterie gebruikt. In het voorgebouw is een observatiekoepel gebouwd. Voor het hoofdgebouw en links en rechts van het voorgebouw liggen twee kleinere gebouwen met een snelvuurkanon in een hefkoepel. Alle gebouwen zijn bedekt met aarde en zand om de uitwerking van een vijandelijke treffer te beperken.

Na 1908 kwam model B in gebruik. De indeling bleef grotendeels gelijk als bij type A, maar de gebouwen met de hefkoepels zijn verbonden met het hoofdgebouw. Voordeel was dat de bemanning niet meer ongedekt naar de hefkoepels hoefde te rennen en de aanvoer van munitie veiliger werd.

De laatste twee forten van de stelling, Fort aan de Middenweg en Fort aan de Jisperweg zijn gebouwd tussen 1912 en 1914. Deze zijn gemaakt volgens type C. Ze kregen geen voorgebouw, hier lag een hefkoepel met snelvuurkanon.

Een paar forten wijken van het standaardmodel. Dit vanwege de plaatselijke omstandigheden. Voorbeelden hiervan zijn het Fort bij Hoofddorp, hier was het beschikbare terrein te klein en kreeg het hoofdgebouw twee verdiepingen, vanwege de hoogte van de dijk kreeg Fort bij Spijkerboor ook twee verdiepingen en Fort bij Velsen kreeg een extra bewapening van drie 15 centimeter kanonnen in pantserkoepels.

De kustforten Fort bij IJmuiden en Fort aan het Pampus zijn niet in één van de drie modellen onder te brengen.

De 46 forten en batterijen liggen ongeveer 3 kilometer van elkaar. Ze worden verbonden door dijken. De verdediging vindt met behulp van water plaats. Het water werd met behulp van dijken en dammen buiten de kringstelling gehouden. Het waterpeil werd gereguleerd met behulp van sluizen en gemalen. De regering wilde Amsterdam tot het allerlaatste kunnen verdedigen tegen vijandelijke legers. Een waterlinie was relatief goedkoop. Een groot gebied kon met weinig manschappen en kleine forten verdedigd worden. Het leger, de regering en de koning(in) konden zich binnen deze ring terugtrekken als bij een aanval op Nederland de hoofdverdedigingslinies, zoals de Nieuwe Hollandse Waterlinie, waren gevallen. De Stelling moest zes maanden verdedigd kunnen worden, voor er hulp van een ander land zou komen. Het eerste fort dat gebouwd is, is het fort van Abcoude.

Het idee achter de Stelling van Amsterdam is om met een systeem het land rondom de linie onder een laag water van 40-50 centimeter zetten als er gevaar dreigde. Zo ontstond er een waterplas. Deze waterplas was niet diep genoeg voor schepen maar wel te diep voor man en paard. Een vijandelijk invasie van Amsterdam zou niet mogelijk zijn. De Stelling was met de komst van het vliegtuig, al achterhaald voor hij klaar was.

In de Tweede Wereldoorlog is er nooit op de forten zelf gevochten. De Duitsers hebben de forten als magazijnen en kazernes gebruikt.
Na oorlog werden de forten gebruikt voor de opslag van munitie, wapens, voedsel en medicijnen.

Veel forten hebben een nieuwe bestemming gekregen.

In 1996 is de Stelling een Werelderfgoed van UNESCO geworden. Omdat in 1983 het Fort bij Velsen zou worden gesloopt en hier aandacht voor kwam en dus ook voor Stelling van Amsterdam werd er meer bekend over dit erfgoed. Mensen waren zich niet bewust hoe voor bijzonder de Stelling was. De Stelling werd door alle aandacht behouden. Verschillende onderdelen van de Stelling zijn provinciaal- of rijksmonument geworden.